Fonologji

Struktura e shenjës

Struktura e shenjës përbëhet nga pesë parametra formues që nuk kanë kuptim më vete, të cilët janë: forma e dorës, vendndodhja, lëvizja, orientimi dhe tiparet jo-manuale. Forma e dorës, siç sugjeron edhe emri, i referohet konfiguracionit të dorës dhe gishtave kur përdoren në një shenjë. Vendndodhja përshkruan se ku prodhohet shenja, në kontakt me trupin e shenjuesit ose në hapësirën neutrale. Lëvizja i referohet trajektores së duarve dhe mënyrës se si lëvizë dora (drejt, në mënyrë rrethore, të shpejtë, të ngadaltë, etj.), si dhe lëvizjes së brendshme të gishtërinjve. Orientimi është drejtimi i pëllëmbës së dorës. Në tiparet jo-manuale përfshihen shprehja e fytyrës, vështrimi me sy, gjestet e gojës, gojëzimi i njësive leksikore të gjuhës së folur dhe lëvizjet e kokës dhe trupit. Këta pesë parametra luajnë një rol të rëndësishëm në strukturën e shenjës.

Kur njëri nga pesë parametrat ndryshon atëherë edhe kuptimi i shenjës ndryshon. Të gjithë shembujt e dhënë më poshtë janë në gjuhën e shenjave kosovare:

Forma e dorës


Shenjat MARGARINË dhe NJOHUR e kanë të njëjtën vendndodhje, lëvizje dhe orientim. Dallimi është në formën e dorës. Te shenja MARGARINË përdoret  forma e dorës, dhe te shenja NJOHUR përdoret  forma e dorës. Me tipare jo-manuale, ato të dyja mund të jenë shenja e njëjtë nëse shenjuesi nuk e përdor gojëzimin. Ato mund të jenë të ndryshme nëse përdoret gjesti i gojës ose gojëzimi i njësive leksikore të gjuhës së folur për margarinë dhe njohur. Përdorimi i gojëzimit nuk është i detyrueshëm dhe mund të ndryshojë ndërmjet individëve të ndryshëm dhe në situata të ndryshme. Në këtë shembull të shenjave, ndryshimi i formës së dorës ndikon në kuptimin e shenjës.

Vendndodhja

Shenjat NJOHUR dhe S´, NUK janë të njëjtat në formën e dorës, në lëvizje dhe në orientim. Dallimi qëndron në vendndodhjen e shenjave. Vendndodhja e shenjës NJOHUR është në tëmth ndërsa për  shenjën S´, NUK është në mjekër. Me tiparet jo-manuale mund të ketë ngjashmëri midis këtyre shenjave nëse shenjuesi nuk përdor shprehje të ndryshme të fytyrës dhe / ose të gojës. Në këtë shembull të shenjave ndryshimi i vendndodhjes ndikon në kuptimin e shenjës.

Lëvizja

Shenjat EMËR dhe I / E, SAKTË kanë të njëjtën formë dore, vendndodhje dhe orientim. Dallimi është në lëvizjen e shenjave.  Shenja EMËR ka një lëvizje të dyfishtë të drejtë që bëhet drejt dorës jo-dominante. Shenja I / E, SAKTË ka një lëvizje të drejtë njëkahëshe drejt dorës jo-dominante. Me tipare jo-manuale, këto shenja mund të kenë kuptime të ngjashme ose të ndryshme. Kjo varet nga përdorimi i gojëzimit dhe shprehjes së fytyrës nga ana e shenjuesit. Në këtë shembull të shenjave ndryshimi i lëvizjes e ndryshon kuptimin e shenjës.

 
Orientimi
Shenjat S´, NUK dhe KUSH e kanë të njëjtën formë dore, vendndodhje dhe lëvizje. Dallimi qëndron në orientimin e shenjave. Orientimi nënkupton drejtimin që ka pëllëmba. Dallimi është në orientimin e shenjave. Shenja S´, NUK ka një orientim të pëllëmbës drejt trupit të shenjuesit kurse shenja KUSH ka orientimin e pëllëmbës kah ana e majtë. Përdorimi i tipareve jo-manuale nuk është i detyrueshëm dhe mund të ndryshojë midis shenjuesve të ndryshëm dhe në situata të ndryshme. Përdorimi i gojëzimit dhe shprehjes së fytyrës mund të jetë i ngjashëm ose i ndryshëm midis këtyre shenjave. Në këtë shembull të shenjave ndryshimi i orientimit e ndryshon kuptimin e këtyre shenjave.

Tiparet jo-manuale
Shenjat FAMILJE, KUJDES dhe LAJKË e kanë të njëjtën formë dore, vendndodhje, lëvizje dhe orientim. Dallimi i vetëm qëndron në tiparet jo-manuale. Përdorimi i gojëzimit dhe i shprehjes së fytyrës e ndryshon kuptimin e këtyre shenjave.

Kur vetëm një nga pesë parametrat ndryshon atëherë edhe kuptimi i shenjës ndryshon. Kjo dukuri njihet si një çift minimal. Si përfundim, të pesë parametrat janë të rëndësishëm në strukturën formuese të shenjave.