Kategoritë kryesore leksiko-gramatikore
Gjuha e shenjave kosovare ka dy kategori të gjera kryesore leksiko-gramatikore, shenjat nominale dhe shenjat verbale. Ndarja mes shenjave nominale dhe shenjave verbale nuk është definitive. Shenjat si PALLTO dhe VESH-PALLTO janë fonologjikisht të ngjashme në nivel të shenjave individuale/të vetme, por në nivel semantik dalin në pah dallime kur ato përdoren në kontekst. Për shembull:
Fjali me shenja Fjali e shkruar/e folur
BLEJ PALLTO TË RE ‘Blej një pallto të re’
FTOHTË DUHET-TË VESH-PALLTO ‘Është ftohtë, duhet të vesh një pallto’
Në fjalinë e parë me shenja, shenja PALLTO semantikisht i referohet veshjes. Në anën tjetër, fjalia e dytë me shenja, me shenjat e njëjta VESH-PALLTO i referohet veprimit. Kështu, vetëm në bazë të kontekstit të diskursit mund të përcaktohet qartazi nëse shenja është nominale apo verbale.
Shenjat nominale mund të ndahen në tre nënkategori në një mënyrë të thjeshtë. Lloji 1 i shenjave nominale përfshinë shenjat që janë në kontakt me trupin e shenjuesit. Për shembull, shenja NËNA është në kontakt me faqen dhe shenja GOMA është në kontakt me pëllëmbën e dorës jodominuese. Lloji 2 i shenjave nominale përfshinë shenjat që prodhohen në hapësirë neutrale pa kontakt, siç janë shenjat FAMILJA dhe LULE. Lloji i tretë nominal është ndryshe nga llojet tjera nominale. Këto quhen SMF (Specifikuesit e Madhësisë dhe Formës). Këto forma të dorës përdoren për ta përshkruar referentin duke e skicuar formën dhe madhësinë përkatëse të tij. Këto dallojnë sipas formës së objektit. Për shembull, forma e objektit të rrumbullakët mund të jetë e vogël, më e madhe dhe e madhe. Kjo mund t’i referohet një topi apo diçkaje tjetër me formë të rrumbullakët dhe varet nga konteksti i diskursit. Një shembull tjetër i referohet objekteve me formë katrore me madhësi të ndryshme. Shembulli i tretë i përshkruan madhësitë e ndryshme të kornizave.
Shenjat verbale mund të ndahen në tre nënkategori kryesore. Shenjat verbale të llojit 1 përfshijnë shenjat që për nga forma janë lloji më i fiksuar. Për shembull, shenjat verbale siç janë DUA, NJOHUR dhe HA nuk mund ta ndryshojnë drejtimin e lëvizjes (që udhëzojnë/apo drejtojnë) në drejtime të tjera. Këto shenja nuk kanë drejtim fleksibil të lëvizjes. Shenjat verbale të llojit 2 përfshijnë shenjat që janë fleksibile me drejtimin e lëvizjes. Shenjat si KUJDES dhe PYET përfshijnë udhëzime/drejtim në drejtime të ndryshme. Për shembull, me shenjën PYET me kahjen e drejtë të lëvizjes përpara nga shenjuesi nënkuptohet ‘Unë të pyes ty’, por kur drejtimi i lëvizjes ndërron, nga hapësira neutrale tek shenjuesi, kjo nënkupton ‘Ti më pyet mua’. Nënkategoria e tretë është ajo e shenjave verbale të llojit 3. Shenjat si VETURA, LIBRI, LAPSI dhe PERSON janë shenja nominale, por këto shenja janë po ashtu klasifikues të tërësive. Një klasifikues i një tërësie është një formë dore/shenjë që përfaqëson një objekt si tërësi. Për shembull, një formë dore si klasifikues mund t’iu referohet objekteve të gjata, të ngushta, të holla si për shembull një laps apo një person. Ngjashëm, forma e dorës si klasifikues mund t’iu referohet objekteve të rrafshëta drejtkëndëshe si për shembull një veturë apo një libër. Klasifikuesit e tërësive janë verbal sepse e përshkruajnë vendndodhjen apo lëvizjen e veçantë të një objekti. Lloji 3 i shenjave verbale ndahet në dy nënkategori, 3a dhe 3b. Lloji 3a i shenjave verbale janë klasifikues të tërësive në një vendndodhje të caktuar (foljet që tregojnë gjendje), për shembull:
VETURA+CL – ’vetura është e ndalur diku’.
LIBRI+CL – ’libri është horizontalisht diku mbi diçka’.
LAPSI+ CL – ’lapsi është horizontalisht diku mbi diçka’
PERSON+CL – ’personi është duke qëndruar në këmbë diku’.
Shenjat verbale të llojit 3b janë klasifikuese të tërësive me lëvizje të ndryshme (foljet përshkruese) që përshkruajnë çfarë ndodh me objektin. Për shembull,
VETURA+CL – ’vetura është duke kaluar në një rrugë me kthesa dhe një veturë tjetër është pas saj’.
LIBRI+CL – ’libri bie (në dysheme) prej një objekti të caktuar’.
LAPSI+ CL – ’lapsi bie (në dysheme) prej një objekti të caktuar’
PERSON+CL – ’personi erdhi dhe shkoi diku tjetër’.
Si përfundim, ekzistojnë dy kategori të gjera kryesore leksiko-gramatikore, shenjat nominale dhe shenjat verbale. Ekzistojnë tre nëngrupe të shenjave nominale: shenjat nominale të llojit 1, shenjat nominale të llojit 2 dhe nëngrupi i tretë janë shenjat SMF – Specifikuesit e Madhësisë dhe Formës. Shenjat verbale po ashtu përbëhen nga tre nëngrupe: shenjat verbale të llojit 1, shenjat verbale të llojit 2 dhe nëngrupi i tretë janë shenjat verbale të grupit të tretë që ndahen në 3a dhe 3b. Shenjat nominale dhe shenjat verbale përkufizohen me kritere semantike dhe gramatikore. Ndarja mes shenjave nominale dhe verbale nuk është definitive dhe varet nga konteksti i diskursit.